Kỹ thuật tưới ngập – khô xen kẽ (AWD) đang nổi lên như một giải pháp thực tiễn, phù hợp với điều kiện canh tác lúa tại nhiều vùng đồng bằng. Không phải là công nghệ đắt đỏ hay đòi hỏi máy móc hiện đại, AWD chỉ là một thay đổi trong cách người nông dân sử dụng nước: thay vì giữ ruộng luôn ngập, họ để mặt ruộng khô trong một khoảng thời gian nhất định rồi mới tưới lại. Cách làm này, tưởng như đơn giản, nhưng đang cho thấy hiệu quả rõ rệt về cả năng suất, chi phí sản xuất lẫn bảo vệ môi trường.
AWD bắt đầu được thử nghiệm ở đồng bằng sông Cửu Long từ khoảng 2010 thông qua một số chương trình phối hợp giữa Viện Nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) và Bộ Nông nghiệp. Hiện nay, nhiều địa phương như Vĩnh Long, Trà Vinh, An Giang, Hậu Giang đã mở rộng mô hình ra hàng nghìn hecta với kết quả khả quan.
Theo Cục Trồng trọt, việc áp dụng AWD đúng kỹ thuật giúp nông dân giảm trung bình từ 15–30% lượng nước tưới mà không làm giảm năng suất. Một hộ nông dân tại xã Mỹ Tú (Hậu Giang) cho biết, chi phí bơm nước đã giảm từ 900.000 đồng/ha xuống còn khoảng 600.000 đồng/ha mỗi vụ. Điều quan trọng hơn, đồng ruộng sau khi tưới khô xen kẽ cũng ít bị sâu bệnh hơn, đặc biệt là bệnh đạo ôn và rầy nâu.
Kỹ thuật thực hiện AWD không quá phức tạp. Nông dân sau khi gieo cấy khoảng hai tuần sẽ bắt đầu để mặt ruộng khô tự nhiên đến khi mực nước trong ống theo dõi (được chôn sâu dưới mặt ruộng) giảm đến đáy – tức khoảng 15 cm.
Khi đó mới tiến hành bơm nước vào ruộng, ngập trở lại tầm 5 cm. Cứ như vậy, ruộng sẽ khô và ngập xen kẽ theo từng chu kỳ, trừ giai đoạn trổ bông – là thời điểm cây lúa cần nước liên tục.
Để theo dõi mực nước, người dân có thể tự chế ống quan sát bằng ống nhựa PVC, khoan lỗ dọc thân, dài khoảng 30–40 cm, chôn giữa ruộng. Việc sử dụng ống giúp người dân biết được mực nước ngầm thay vì chỉ dựa vào cảm quan.
Không chỉ tiết kiệm chi phí, AWD còn giúp giảm phát thải khí nhà kính, đặc biệt là metan – loại khí phát sinh mạnh từ ruộng lúa ngập liên tục.
Theo một nghiên cứu của Viện Môi trường Nông nghiệp, việc áp dụng AWD đúng kỹ thuật có thể giảm tới 30–50% lượng metan phát sinh mỗi vụ. Trong bối cảnh Việt Nam đã cam kết giảm phát thải ròng về 0 vào năm 2050, những kỹ thuật như AWD mang giá trị thực tiễn rất cao nếu được nhân rộng.
Tuy nhiên, không phải nơi nào cũng dễ dàng áp dụng kỹ thuật này. Một số vùng đồng bằng Bắc Bộ có địa hình trũng thấp, phụ thuộc nước trời hoặc thiếu hệ thống thủy lợi điều tiết nước phù hợp thì việc canh tác khô xen kẽ gặp nhiều khó khăn. Ngoài ra, tâm lý “giữ nước là giữ lúa” vẫn tồn tại ở nhiều vùng, khiến không ít nông dân e ngại khi thấy ruộng khô. Việc thay đổi thói quen, hướng dẫn kỹ thuật và có hệ thống hỗ trợ giám sát đóng vai trò then chốt để AWD được nhân rộng thực chất.
Một số mô hình điểm hiện nay đã kết hợp giữa AWD và canh tác lúa hữu cơ hoặc lúa – tôm, như tại Cà Mau, Sóc Trăng. Nhờ đất khô định kỳ, côn trùng không có điều kiện phát sinh mạnh, người dân có thể giảm hẳn thuốc bảo vệ thực vật, tạo ra sản phẩm sạch, bán được giá cao.
Đây là những mô hình minh chứng cho việc kỹ thuật đơn giản nếu được áp dụng đúng cách có thể tạo nên thay đổi lớn.
AWD không phải là chìa khóa duy nhất để nâng cao hiệu quả trồng lúa. Nhưng trong bối cảnh tài nguyên nước suy giảm, khí hậu bất định và nông nghiệp buộc phải giảm phát thải, thì AWD là một trong những giải pháp thực tiễn nhất mà người nông dân có thể chủ động thực hiện mà không cần đến sự hỗ trợ quá nhiều từ bên ngoài. Sự khác biệt nằm ở chỗ: có đủ thông tin, đủ quyết tâm và có người đồng hành từ kỹ thuật đến tiêu thụ sản phẩm hay không.